BYZANTIO

   ΒΥΖΑΝΤΙΟ

     Ο ρόλος του βυζαντινού στρατού ως πολιτειακού και πολιτικού παράγοντα

    Το πολίτευμα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν η απόλυτη μοναρχία. Ο αυτοκράτωρ ήταν ο ρυθμιστής των πάντων. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας έγινε το επίκεντρο της πολιτικής εξουσίας και μετατράπηκε μέσα από δοξασίες, εθιμοτυπίες και συμβολισμούς σε τοποτηρητή Του Θεού.  Το απόλυτο μοναρχικό βυζαντινό πολίτευμα δεν υπόκειτο σε κοινοβουλευτικό έλεγχο και θεσπισμένους συνταγματικούς φραγμούς. Υπήρξαν όμως κάποιοι πολιτικοί παράγοντες οι οποίοι προσπάθησαν και πολλές φορές πέτυχαν να επηρεάσουν τις πολιτικές εξελίξεις και να περιορίσουν την εξουσία του αυτοκράτορα. Τέτοιοι παράγοντες ήταν η Σύγκλητος, ο στρατός και οι δήμοι, ο ρόλος των οποίων γνώρισε αρκετές διαφοροποιήσεις κατά την μακραίωνη πορεία της αυτοκρατορίας (σταδιακά και η Εκκλησία).

    Η ανάδειξη του αυτοκράτορα γινόταν με την αναγόρευση και τη στέψη. Εκλέκτορες ήταν ο στρατός, η Σύγκλητος και ο λαός της πρωτεύουσας, οι αποφάσεις των οποίων κατοχυρώνονταν ως έκφραση ή εκπλήρωση της Θείας βούλησης υπέρ του αυτοκράτορα. Τα σημαντικότερα σύμβολα της βασιλείας ήταν η χλαμύδα και το στέμμα. Στα πρώιμα χρόνια στη τελετή αναγόρευσης κυριαρχούσε το στρατιωτικό στοιχείο, ο αναγορευόμενος αυτοκράτορας δεχόταν ως δώρο από το στρατό το χρυσό μανιάκιον. Στη συνέχεια τον σήκωναν πάνω σε μία ασπίδα.  Μοναδικό συστατικό στοιχείο της αναγόρευσης του βυζαντινού αυτοκράτορα ήταν, οι επαναλαμβανόμενες επευφημίες των τριών καθεστωτικών παραγόντων, της Συγκλήτου των δήμων και του στρατού, η παρουσία των οποίων σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας, αποτελεί το συστατικό στοιχείο της αυτοκρατορικής εκλογής.

    Σε περίπτωσης κακής άσκησης των καθηκόντων του αυτοκράτορα, οι εκλέκτορες συνδυαστικά ή μεμονωμένα είχαν το δικαίωμα ανατροπής και εκλογής νέου ηγεμόνα.   Οι αντιδράσεις συνήθως μεθοδεύονταν από το στρατό, ή μέρους των στρατευμάτων και νομιμοποιούνταν μόνο εάν είχαν την αποδοχή της Συγκλήτου και του λαού της Κωνσταντινούπολης. Για παράδειγμα η έλευση του Ηράκλειου το 610 στην Κωνσταντινούπολη, είχε σκοπό την ανατροπή του τυράννου Φωκά ( 602-610) και της προσπάθειας ανάδειξης όπως λέγεται στο θρόνο, του Πρίσκου, γαμπρού του Φωκά, που όμως δεν είχε την αποδοχή της Συγκλήτου του Πατριάρχη και του λαού. Μετά από συμπλοκές στη πόλη, πλήθος λαού με επικεφαλής άρχοντες και αξιωματικούς εισήλθαν στο Μέγα Παλάτιο,  ο Φωκάς συνελήφθη με εντολή του Ηράκλειου, θανατώθηκε και στη συνέχεια στέφθηκε Αυτοκράτορας ο Ηράκλειος επευφημούμενος από την Σύγκλητο, τους αξιωματικούς και το λαό. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η καθαίρεση του αυτοκράτορα ήταν απόρροια αυλικής ή άλλου είδους συνωμοσίας. Σ΄ αυτήν τη περίπτωση ο σφετεριστής μετά από μηχανορραφίες και διαβουλεύσεις προχωρούσε σε εσπευσμένες διαδικασίες επικύρωσης της εξουσίας του. Ο συνηθέστερος τρόπος ήταν, ο σφετεριστής να εμφανιστεί ως ο εκλεκτός της Συγκλήτου και να επευφημηθεί το συντομότερο δυνατό από το στρατό που έδρευε στη πρωτεύουσα.

    Ο στρατός αποτελούσε σημαντικό πολιτικό και πολιτειακό παράγοντα, που διαδραμάτισε ουσιαστικό ρόλο στον περιορισμό της αυτοκρατορικής υπερεξουσίας, σε διάφορες φάσεις της πορείας της αυτοκρατορίας, αρχικά ως βασικό μέλος των εκλεκτόρων του αυτοκράτορα και αργότερα από τα μέσα του 5ου αιώνα όταν αυτή η ιδιότητά του περιήλθε στις αρμοδιότητες της Συγκλήτου, ως πηγή άξιων ανταπαιτητών του αυτοκρατορικού θρόνου. Τα παραδείγματα αντίδρασης του στρατού ενάντια στην αδύναμη, αναποφάσιστη ή τυραννική πολιτική κάποιου αυτοκράτορα είναι πολλά. Ένα από αυτά είναι όταν μετά από την ήττα των Βυζαντινών από το Βούλγαρο Κρούμο, αποφάσισε ο στρατός να αναγορεύσει αυτοκράτορα το στρατηγό Λέοντα. Αρχικά όπως λέγεται αρνήθηκε γιατί δεν ήθελε να καταπατήσει τον όρκο πίστης στον αυτοκράτορα Μιχαήλ Α΄. Όταν όμως πληροφορήθηκε ότι ο Κρούμο βαδίζει προς την Βασιλεύουσα δέχθηκε και αναγορεύθηκε αυτοκράτορας από το στρατό.

    Κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο οι ανταπαιτητές προέρχονται, κατά κανόνα από το στρατό στον οποίο κατείχαν καίρια θέση (στρατηγοί των μεγάλων θεμάτων Ανατολικών, Αρμενιακών, Κυβυρραιωτών) ή την αρχιστρατηγεία (δομέστιχοι των σχολών της ανατολής) ενός στρατού, όμως μη μισθοφορικού, αλλά επιχώριου.

    Για τον θεσμό της πρόνοιας που απαντάται για πρώτη φορά στα χρόνια του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού και σχετικά με τις στρατιωτικές μεταρρυθμίσεις του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1181),η μαρτυρία του Μιχαήλ Χωνιάτη προσφέρει αρκετά συγκεκριμένες πληροφορίες (Χωνιάτης Βερολίνο 1975, σ.208-209). Ο ίδιος επίσης αναφέρει ότι ο αυτοκράτορας αντικατέστησε τους μισθούς των στρατιωτικών με δωρεές παροίκων, έτσι ώστε υπήρχε μεγάλη προσφορά αιτήσεων για κατάταξη στο στρατό. Οι υποψήφιοι αποκτούσαν βασιλικά διπλώματα που τους εξασφάλιζαν σκιερά κτήματα και σιτοχώραφα, καθώς και πολίτες φορολογούμενους να τους υπηρετούν ως δούλοι. Οι δικαιούχοι των εκχωρήσεων αυτών γίνονταν εισπράκτορες των φόρων των υποχείριών τους καλλιεργητών. Η πρόνοια ως την εποχή του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου ήταν προσωπική και αμεταβίβαστη, κάποτε συνέβαινε οι παραχωρήσεις αυτές να δίνονται και σε ξένους. Ο Μιχαήλ επέτρεψε την μεταβίβαση του δικαιώματος στους απογόνους, όχι όμως και την εκποίησή του υπό μορφή δωρεάς, προίκας  ή πώλησης.

    Το Βυζάντιο σε όλη την ιστορική του πορεία αντιμετώπισε πάμπολλες και επικίνδυνες εξωτερικές πιέσεις, αλλά μόνο από τα τέλη του 11ου αιώνα καλλιέργησε το ιδεώδες του αυτοκράτορα πολεμιστή, ως αποτέλεσμα της πολιτικής υπεροχής της επαρχιακής στρατιωτικής αριστοκρατίας. Οι αλλαγές της εικόνας του αυτοκράτορα βρίσκονται σε συνάρτηση με τις γενικότερες κοινωνικές μεταβολές όταν από τα μέσα του 11ου αιώνα η έννοια της αριστοκρατικής καταγωγής αναβαθμίζεται και παράλληλα η στρατιωτική αριστοκρατία αναδεικνύεται σε κυρίαρχη τάξη.  Στη νομισματική εικονογραφία της περιόδου αυτής παρατηρείται το πρότυπο του αυτοκράτορα πολεμιστή ο οποίος εικονίζεται με πλήρη στρατιωτική στολή.

    Στην ανώτερη τάξη ανήκε ικανός αριθμός  στρατιωτικών αξιωματούχων. Σχεδόν το μονοπώλιο των μεγάλων στρατιωτικών αξιωμάτων το κατείχαν μεγάλες επαρχιακές οικογένειες όπως οι Φωκάδες, οι Σκληροί, οι Δούκες, οι Δαλασσηνοί και άλλοι, ήδη από τον 9ο αιώνα. Με τους δεσμούς ενδογαμίας και τη μεγάλη γαιοκτησία, αποτελούσαν την πλειονότητα των δυνατών και κατάφεραν να παγιώσουν ένα είδος στρατιωτικής αριστοκρατίας που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην καταστολή της πολιτικής δύναμης που απέκτησε κατά τον 11ο αιώνα η λεγόμενη αστική τάξη. Ο Βασίλειος Β΄, στα μέτρα που επέβαλε εναντίον των δυνατών συμπεριέλαβε και τη στέρηση από μεγάλες οικογένειες στρατιωτικών των κτημάτων τους στην επαρχία, προς όφελος μιας νέας στρατιωτικής αριστοκρατίας που περιλάμβανε και αξιοσημείωτο αριθμό ξένων.

    Οι διάδοχοι του Βασιλείου Β΄ προσπάθησαν να περιορίσουν τη δύναμη των στρατιωτικών, επέτρεψαν την εξαγορά της στρατιωτικής υπηρεσίας και αντί για ντόπιους προσλάμβαναν ξένους μισθοφόρους που διοικούνταν από συμπατριώτες τους και μόνο για ανώτερο διοικητή είχαν βυζαντινό αξιωματούχο, τον εθνάρχη. Η στρατιωτική ηγεσία υπονομεύθηκε και το αξιόμαχο του στρατού υποχώρησε κατά τρόπο επικίνδυνο. Από τον 11ο αιώνα η παρακμή επιτάθηκε περισσότερο και η πίεση των εξωτερικών εχθρών είχε ενταθεί πολύ. Την εποχή των Παλαιολόγων συνέχισε ο βυζαντινός στρατός να αποτελείται στο μέγιστο μέρος του από μισθοφόρους ξένους στους οποίους εξέχουσα θέση κατείχαν ολόκληρα σώματα Τούρκων. Μεγάλο αριθμό μισθοφόρων το πάμπτωχο Βυζάντιο εκείνη την εποχή δεν μπορούσε να συντηρεί. Κάτω από τέτοιες συνθήκες οι ένοπλες δυνάμεις έγιναν ανίκανες να επιτελέσουν την αποστολή τους.

 Ο θεσμός των θεμάτων

    Λόγω συνεχών αραβικών επιδρομών επινοήθηκαν στη Μικρά Ασία, από τους Βυζαντινούς, νέες μέθοδοι, που ευνοούσαν την έγκαιρη προειδοποίηση τους για αποτελεσματικότερη άμυνα της αυτοκρατορίας: τα θέματα. Κατά τον 8ο αιώνα ολοκληρώθηκε η διοικητική αναδιοργάνωση της Μικράς Ασίας με την επέκταση του θεσμού των θεμάτων (μεγάλων διοικητικών περιφερειών) σε όλη την έκτασή της. Οι Ίσαυροι ειδικότερα ανανέωσαν τον παλαιότερο θεσμό των εξαρχάτων (δύο μεγάλων απομακρυσμένων διοικητικών περιφερειών στην Ιταλία και στην Αφρική) υιοθετώντας τον θεσμό των θεμάτων που είχαν μικρότερη έκταση. Παράλληλα χάρη στη συνεχή παραμονή των στρατιωτικών μονάδων αντιμετώπιζαν πιο εύκολα τους εισβολείς, με αποτέλεσμα να μειωθεί η καταστροφικότητα των αραβικών επιδρομών.

    Τα θέματα όπως δεχόμαστε μέχρι τώρα συγκροτούνταν από στρατιώτες γεωργούς που επιλέγονταν και στρατολογούνταν στην περιοχή κάθε θέματος με ευθύνη του στρατηγού και με βάση όχι μόνο τα ψυχικά και σωματικά των προσόντα αλλά και την ευπορία τους. Την οικονομική βάση αυτής της «ευπορίας», αποτέλεσαν αργότερα <<τα στρατιωτικά κτήματα>>, δηλαδή η γη που παραχωρούσε σ΄αυτούς το κράτος έναντι της παροχής στρατιωτικής υπηρεσίας.  Αυτοί δεν ήταν συνεχώς στρατευμένοι, παρουσιάζονταν για άσκηση κάθε φορά που η κατάσταση το απαιτούσε, δεν πληρώνονταν γιατί ακριβώς για το σκοπό αυτό τους είχαν δοθεί τα στρατιωτικά κτήματα. Υπήρχε και μόνιμα εγκατεστημένος στρατός: τα τάγματα.  Οι τρόποι στρατολογίας ήταν: η κληρονομική στρατολογία, η φορολογική, οι εθελοντές, οι βάρβαροι εθελοντές και τα βαρβαρικά σώματα.

    Κατά το πρώτο τρίτο του 9ου αιώνα υπήρχαν οι εξής στρατιωτικές διοικήσεις: Των Αρμενιακών, Ανατολικών, Οψικίου, η ναυτική διοίκηση των Κιβυρραιωτών , Θράκης και Ελλάδας. Στα επόμενα χρόνια η κατάτμηση των διοικήσεων συνεχίστηκε. Αυτό είχε σαν συνέπεια τη σμίκρυνση των παλαιών και τη δημιουργία πολλών νέων μικρών σε έκταση θεμάτων .

     Τον 8ο αιώνα συντελείται η στρατιωτικοποίηση της κρατικής διοίκησης που συνίσταται στη συγκέντρωση των δύο εξουσιών πολιτικής και στρατιωτικής στο πρόσωπο του στρατηγού. Η συνένωση των δύο εξουσιών στο πρόσωπο του στρατηγού συνιστούσε την ουσία του θεματικού θεσμού, εξαφάνιζε τα μειονεκτήματα του συστήματος των χωριστών διοικήσεων που υφίσταντο στην πρωτοβυζαντινή περίοδο: έπαυσαν οι μεταξύ των στρατιωτικών και πολιτικών αρχόντων αντιθέσεις και αντιζηλίες που απέβαιναν συχνά σε βάρος της καλής διοίκησης και άμυνας των επαρχιών. Τον 9ο και τον 10ο αιώνα οι περαιτέρω διασπάσεις και η δημιουργία νέων θεμάτων αποσκοπούσαν στην επίτευξη καλύτερης άμυνας και εδραίωσης της κρατικής κυριαρχίας στα νεοαποκτημένα εδάφη. Από τα μέσα του 10ου αιώνα αρχίζει σε μεγάλη κλίμακα ο νέος κατακερματισμός των θεματικών περιοχών σε στρατηγίδες. Το κύριο κίνητρο είναι η περιστολή της δύναμης των στρατηγών και της αποφυγής του κινδύνου των στάσεων κατά της κεντρικής εξουσίας.

    Η αύξηση του αριθμού των θεμάτων την οποία συνεπάγεται ο κατακερματισμός των παλαιότερων θεματικών περιοχών του κράτους, συνοδεύεται από ένα γενικό φαινόμενο το οποίο θα οδηγήσει τελικά στην οριστική παρακμή του θεματικού θεσμού: την ισχυροποίηση των δουκών και των πολιτικών ηγετών των θεμάτων και τη μείωση της δύναμης του στρατηγού, ως ανώτατου στρατιωτικού και πολιτικού ηγέτη του θέματος. Οι στρατηγοί παρουσιάζονται τώρα ως απλοί διοικητές πόλεων, κάστρων ή και άλλων μικρών περιοχών.  Από τα μέσα του 11ου αιώνα παύουν οριστικά να μνημονεύονται στις πηγές, στρατηγοί θεμάτων. Μόνη εξαίρεση ο στρατηγός των Ανατολικών, του οποίου τελευταία μνεία απαντά το 1078.  Έτσι ο θεσμός των θεμάτων του οποίου η ουσία ήταν η συνένωση των εξουσιών, παύει να υπάρχει από τη στιγμή που το σχήμα θέμα = στρατιωτικό σώμα- γεωγραφική περιφέρεια- διοικητική ενότητα υπό ένα στρατηγό, εκλείπει.

Συμπεράσματα.

    Μία από τις αιτίες που δημιούργησε την ισχύ και το μεγαλείο του αυτοκράτορα ήταν ο στρατιωτικός θεσμός. Ο στρατός είχε δεσπόζουσα θέση σε ένα κράτος όπως το Βυζαντινό που αντιμετώπιζε διαρκώς απειλές από εχθρούς. Οι στρατιωτικοί θεσμοί ήταν η βάση της διοικητικής οργάνωσης. Ένα από τα κύρια αίτια της καταστροφής της μοναρχίας, ήταν η προοδευτική μείωση της στρατιωτικής της δύναμης. Οι μισθοφόροι συχνά γίνονταν εχθροί για την αυτοκρατορία και μάλιστα πολύ επίφοβοι. Ένας τέτοιος στρατός ήταν δύσκολα ελεγχόμενος και δεν ήταν αρκετός για να υπερασπιστεί την αυτοκρατορία. Εξάλλου το σύστημα των θεμάτων που είχε προστατέψει για πολλά χρόνια τα σύνορά της είχε εκλείψει.-

H Συγγραφέας.

Αικατερίνη Π. Παπαφλωράτου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Β. Πέννα, "Βυζαντινοί θεσμοί", στο Ελληνική Ιστορία, Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, τ.β΄.

Γιάννης Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος Α΄, Αθήνα, εκδ. Ερμής 2007.

Αικ.Χριστοφιλοπούλου. "Το βυζαντινό πολίτευμα", στο ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Βυζαντινός Ελληνισμός. Πρωτοβυζαντινοί χρόνοι, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1978, τ.Ζ΄.

Ν. Νικολούδης "Το Βυζάντιο και οι γείτονές του" στο Βυζάντιο και Ελληνισμός, ΕΑΠ 1999, τ.β΄.

Μάρθα Γρηγορίου Ιωαννίδου, Παρακμή και πτώση του θεματικού θεσμού. Συμβολή στην εξέλιξη της διοικητικής και της στρατιωτικής οργάνωσης του Βυζαντίου από τον 10ο αι΄.κ.ε, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Βάνιας, 2007.

*Απαγορεύεται ρητά η αντιγραφή, αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, πώληση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά οποιουδήποτε κειμένου ή εγγράφου περιέχεται στο παρόν blog.