Η σύνδεση της τέχνης με το εκάστοτε κοινωνικοπολιτικό και ιδεολογικό περιβάλλον της εποχής της.

Ο Κούρος της Αναβύσσου «Κροίσος».

            Ο Κούρος της Αναβύσσου, γνωστός ως «Κροίσος», είναι μαρμάρινο άγαλμα που ανήκει στην αρχαϊκή γλυπτική του 530 έως 520π.Χ.,περίπου και βρέθηκε στην Ανάβυσσο της Αττικής το 1937. Αναπαριστά έναν νέο άνδρα, όρθιο, γυμνό, ρωμαλέο με σωματική ομορφιά. Παρουσιάζει συμμετρία, το βάρος του σώματός του μοιράζεται και στα δύο πόδια με ελαφριά προβολή του αριστερού ποδιού. Αποδίδεται με άκαμπτη στάση, μετωπικότητα, το πρόσωπό του είναι σχηματοποιημένο και διακρίνεται το χαρακτηριστικό «αρχαϊκό μειδίαμα». Σχηματοποιημένο είναι και το σώμα. Τα χέρια του κατεβαίνουν τεντωμένα με κλειστές τις παλάμες με τον αντίχειρα εμπρός, παράλληλα με το σώμα του και ενώνονται με αυτό στο ύψος των μοιρών του. Εδώ ο βαθμός της εξιδανίκευσης υπερισχύει της μίμησης. Στην κοιλιακή χώρα όμως και στους μηρούς που παρουσιάζει ελαφριά μυολογία αποκτώντας πλαστικότητα, φαίνεται μια πρώτη προσπάθεια μίμησης της φύσης . Στην αρχαϊκή εποχή η εξιδανίκευση υπερίσχυσε της μίμησης.

Μεγάλος αριθμός από Κούρους και Κόρες κατασκευάστηκαν στη διάρκεια του 6ου και 7ου π.Χ. αι., σε όλη την Ελλάδα, που το ύψος τους έφθανε τα τρία μέτρα. Οι Κούροι ως προς την στάση, δηλαδή την προβολή του ποδιού και στην κατασκευή του σώματος, επαναλαμβάνουν τα αιγυπτιακά τυπικά αγάλματα (στις αναλογίες). Χρησίμευαν ως «σήματα» σε αριστοκρατικούς τάφους ή ως αναθήματα σε ιερά και ανήκαν σε οικογένειες πλουσίων, δεν απεικόνιζαν συγκεκριμένα άτομα αλλά συμβόλιζαν την ιδανική ομορφιά. Τα αγάλματα αυτά ήταν ταυτισμένα με έναν μεταφυσικό κόσμο που καθορίζονταν από τελειότητα, μακριά από την ανθρώπινη αντίληψη. Οι Κούροι εξέφραζαν αριστοκρατικά ιδεώδη, ψυχική αρετή, πρότυπο Ομηρικών ηρώων. Το ύψος του Κούρου της Αναβύσσου είναι σε φυσικό μέγεθος 1.95μ. ήταν Αθηναίος ευπατρίδης, ανήκε σε πλούσια αριστοκρατική οικογένεια της Μεσογαίας Αττικής και λόγω της ονομασίας του πιθανολογείται ότι ο πατέρας του ή κάποιος κοντινός συγγενής, είχε σχέση με τον ομώνυμο βασιλιά της Λυδίας. Άλλωστε και το όνομα παραπέμπει σε πλούτο. Από πληροφορίες του Ηροδότου αν και μη αξιόπιστες χρονολογικά, πιστεύεται ότι οι Αλκμεωνίδες είχαν επαφές με τον Κροίσο. Ίσως λοιπόν ο Κούρος της Αναβύσσου ήταν στημένος στον τάφο ενός Αλκμεωνίδη. Η χαραγμένη επιτύμβια επιγραφή στη βάση του αγάλματος, μας γνωστοποιεί ότι σκοτώθηκε στη πρώτη γραμμή της μάχης για την πατρίδα, χωρίς όμως να γνωρίζουμε σε ποια μάχη σκοτώθηκε. Η ερμηνεία της επιγραφής είναι ότι πέθανε ακολουθώντας τα Ομηρικά ιδανικά. Στον συγκεκριμένο Κούρο είναι χαραγμένο το όνομά του στο μνημείο με την επιθυμία να διατηρηθεί η μνήμη του νεκρού, αλλά και η κοινωνική θέση του ιδίου και της οικογένειάς του. Οι 7ος και 6οςαι., π.Χ., ήταν περίοδοι κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών αλλαγών που οδήγησαν σε ανακατατάξεις. Η πτώση της βασιλείας είχε ως αποτέλεσμα την επικράτηση του αριστοκρατικού πολιτεύματος, διαμορφώνοντας την κοινωνία από φυλετική σε πολιτική. Η εξουσία ασκούνταν από τους «αρίστους», τους ευγενείς, οι οποίοι «τόνιζαν την υπεροχή τους αναθέτοντας στα ιερά ή στήνοντας στους τάφους τους ως σήματα, μαρμάρινα αγάλματα» κανονικών ή μεγάλων διαστάσεων. Τα πρότυπα των ευγενών ήταν το ιδεώδες «του καλού κ αγαθού», το σωματικό κάλος, η ικανότητα στην εξουσία και η γενναιότητα στη μάχη .

Το Σύνταγμα των «Τυραννοκτόνων» και η σύνδεσή του με τη δημοκρατία.

            Το σύνταγμα των «Τυραννοκτόνων», έργο των Κριτίου και Νησιώτη (477 π.Χ), ανήκει στην πρώιμη κλασσική φάση της γλυπτικής (480-450 π.Χ).Την περίοδο αυτή οι γλύπτες δημιουργήσαν την πρώτη φυσιοκρατική τεχνοτροπία στην ιστορία της τέχνης που ονομάστηκε «Κλασική» ή «Ελληνική Επανάσταση», η οποία διαμόρφωσε την μετέπειτα διαδρομή της δυτικής τέχνης. Στη νέα τεχνοτροπία εκφράζεται το πνεύμα της πολιτικής και πνευματικής ελευθερίας που επικρατούσε τότε στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα, που αναπτύχθηκε μετά την πτώση της αριστοκρατίας και την άνοδο της δημοκρατίας, ύστερα από την ήττα των Περσών 490 και 480/479 π.Χ. Η νέα αυτή τεχνοτροπία συνδύαζε την ισορροπία, στη δομή των μορφών, τον ρεαλισμό, την τόλμη στη κίνηση και την απόδοση των λεπτομερειών. Η χαλκοχυτική τεχνική, ήδη από τα μέσα του 6ουπ.Χ.αι., έδινε μεγάλες ευκαιρίες ρεαλιστικής έκφρασης που δεν είχε το μάρμαρο παρά μόνο αν γινόταν η χρήση υποστηριγμάτων. Οι γλύπτες του ελληνικού κόσμου κάνουν χρήση αυτής της τεχνικής για την κατασκευή των ορειχάλκινων αγαλμάτων, έτσι στην ουσία έχουμε «πλαστική» αντί για «γλυπτική».

Στο σύνταγμα των «Τυραννοκτόνων» η ζωηρή κίνηση, ο μεγάλος βηματισμός των ποδιών που στηρίζει γερά το σώμα και η διαμόρφωση του κορμού και των βραχιόνων αποτυπώνει τη σφοδρότητα της επίθεσης καταδεικνύοντας έτσι τις υψηλές γνώσεις της δομής και τη συμπεριφοράς του ανθρώπινου σώματος που κατείχαν οι Έλληνες. Βλέπουμε εδώ μια πρώτη προσπάθεια πλήρους μίμησης της φύσης, που φαίνεται στο ρεαλισμό της απόδοσης και των λεπτομερειών (μυολογία, μαλλιά, φλέβες κ.ά.), αλλά και διαπιστώνεται εξιδανίκευση στη σοβαρή έκφραση των προσώπων, στην «ηρωική γυμνότητα» και στις συμβολικές κινήσεις. Η μίμηση συνοδεύονταν πάντα από τάση εξιδανίκευσης.

Στο ορειχάλκινο άγαλμα των «Τυραννοκτόνων» που αναπαριστά δυο γυμνές αντρικές φιγούρες σε όρθια στάση και είναι σύνθεση περίοπτη, παρουσιάζονται άτομα διαφορετικής ηλικίας, με νεότερο τον αγένειο Αρμόδιο να ορμά με υψωμένο το δεξί χέρι κρατώντας ξίφος για να σκοτώσει τον Ίππαρχο αδελφό του Ιππία και τον μεγαλύτερο σε ηλικία Αριστογείτονα, με προτεταμένο το αριστερό του χέρι κρατώντας ξίφος έχοντας ιμάτιο ριγμένο σε αυτό (χέρι) καλύπτοντας προστατευτικά τον δράστη. Στους «Τυραννοκτόνους» αποδίδεται ο όρος «ηρωική γυμνότητα». Τους άνδρες που θεωρούνταν ήρωες τους απέδιδαν καλλιτεχνικά γυμνούς. Έτσι η απεικόνιση της γυμνότητας θα γίνει ενδυμασία και θα περιβάλει όλους αυτούς που θα θεωρηθούν άξιοι για να ενταχθούν στις τάξεις των ηρώων. Ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων ηρωποιήθηκαν. Θεωρούνται ως αυτοί που εγκαθίδρυσαν την ισονομία στην Αθήνα, τιμήθηκαν ως σύμβολα ελευθερίας, αυτοθυσίας αλλά και ως υπέρμαχοι των δημοκρατικών ελευθεριών. Σκόλιο αναφέρεται σ΄αυτούς, για την απελευθέρωση της Αθήνας από το τυραννικό καθεστώς των Πεισιστρατιδών και που οι Αθηναίοι τραγουδούσαν στα συμπόσια. Αλλά και πέραν του σκολίου υπάρχει και η επίσημη αναγνώριση των «Τυραννοκτόνων» ως απελευθερωτών όπως φαίνεται από την επιγραφή στη μαρμάρινη βάση του συντάγματος, επίγραμμα του Σημωνίδη: «Πλημμύρισαν οι Αθηναίοι με φως όταν ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων σκότωσαν τον Ίππαρχο.......ελευθέρωσαν την Πατρίδα». Βέβαια η ιστορική πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Από τις περιγραφές των Ηροδότου και Θουκυδίδη προκύπτει ότι η δολοφονία του Ίππαρχου είχε ερωτικά κίνητρα λόγω της ομοφυλοφιλικής σχέσης των «Τυραννοκτόνων» και των ανεκπλήρωτων προσπαθειών προσέγγισης του Αρμοδίου από τον Ίππαρχο και της προσβολής της αδελφής του Αρμοδίου από αυτόν, με την απαγόρευσή της στη συμμετοχή των Παναθηναίων. Το γεγονός αυτό πήρε πολιτικές διαστάσεις. Πως όμως ταυτίστηκε με την απελευθέρωση της πόλης; Λόγω μη επαρκών στοιχείων η σύνδεση ίσως να έγινε με αυτενέργεια ή συγκατάθεση του Κλεισθένη, όπως και η ανέγερση των αδριάντων λίγο μετά το 510 π.Χ., για να εξαλειφθεί από την συνείδηση του λαού ο ρόλος των Σπαρτιατών στην εκδίωξη του τελευταίου Πεισιστρατίδη. «Ο Κλεισθένης συνέδεε το πολίτευμα που οργάνωνε με ένα στοιχείο γενικής αποδοχής: την αντίθεση προς την τυρρανίδα». Το πρώτο σύνταγμα των «Τυραννοκτόνων» τοποθετήθηκε στην Αγορά της Αθήνας το 510-500π.Χ., μετά την εκδίωξη του Ιππία και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας. Όταν ο Ξέρξης όμως κατέλαβε την πόλη (480π.Χ.),τα πήρε ως λάφυρα. Αργότερα ο Μέγας Αλέξανδρος, μετά τις κατακτήσεις του, τα επανάφερε στην Αθήνα. Όταν επέστρεψαν νικητές οι Αθηναίοι μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, έστησαν νέα αγάλματα στην ίδια θέση των προηγούμενων έργο των Κριτίου και Νησιώτη (477π.Χ.),τα οποία μας είναι γνωστά από τα μαρμάρινα αντίγραφα των ρωμαϊκών χρόνων.

Το τυραννικό πολίτευμα ήταν ένα είδος μοναρχίας, προσωποπαγούς εξουσίας, η οποία διέφερε από τη βασίλεια στο ότι της έλειπε η νομιμότητα και που κατά τον Πλάτωνα ήταν το χειρότερο πολίτευμα, διότι η τυραννία ήταν εξουσία ενός αδιάλλακτου δυνάστη,  που πίστευε ότι έπρεπε να εξοντώσει όποιον απροσποίητα τον επέκρινε, όσοι ήταν υψηλόφρονες, θαρραλέοι, πλούσιοι, όλους αυτούς τους υποπτευόταν προσπαθώντας να απαλλαγεί από την παρουσία τους. Κυβερνούσε με βία, και καταχραζόταν τους θησαυρούς που είχαν συγκεντρωθεί στους ναούς για προσωπικές σπατάλες. Στους πολίτες επέβαλλε σκληρούς φόρους αναγκάζοντάς τους να ζουν ως δούλοι.

Με το πρώτο λοιπόν μνημείο των «Τυραννοκτόνων» φιλοτεχνημένο από τον γλύπτη Αντήνορα το 510π.Χ., το ζευγάρι αυτό ηρωποιήθηκε ως να ήταν αυτοί που έκαναν τους Αθηναίους «ισόνομους». Το δε δεύτερο σύμπλεγμα των Κριτίου-Νησιώτη (477π.Χ.), αντικατέστησε το αρχικό που αγαπούσαν πολύ οι Αθηναίοι, γιατί συνδεόταν με τη γέννηση της δημοκρατίας. Τα δύο αυτά συντάγματα προστατεύονταν από μεταγενέστερους νόμους και στήθηκαν στη καρδιά της Αθηναϊκής πολιτικής ζωής όπου είχαν την έδρα τους η βουλή των πεντακοσίων η Ηλιαία, καθώς και η Εκκλησία του Δήμου. Ήταν σε δημόσια θέα με σκοπό την ψυχική ανάταση, απόρροια της ισότητας που πλέον είχε θεσπίσει η δημοκρατία. Επίσης απαγορεύτηκε η τοποθέτηση άλλων αγαλμάτων πλησίον τους. Λατρεύονταν ως ήρωες ή ημίθεοι, υπήρχε κενοτάφιο στον Κεραμικό, τελούνταν προς τιμήν τους ετήσιες θυσίες από τον Πολέμαρχο και απαγορευόταν δια νόμου η συκοφάντησή τους. «Το σύμπλεγμα των «Τυραννοκτόνων» έγινε το σύμβολο της αθηναϊκής δημοκρατίας» .

Τα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

Το βασικότερο χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής τέχνης είναι η μίμηση της φύσης. Οι Έλληνες χάριν αυτής, απομακρύνθηκαν από τη συμβατικότητα της αιγυπτιακής και μεσοποτάμιας τέχνης, απεικονίζοντας μορφές με πολύ μεγάλη πειστικότητα, προσφέροντας και συμβάλλοντας σημαντικότατα στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης. Σε περιόδους που η μίμηση θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ήταν ο βασικός σκοπός της τέχνης όπως στην ελληνιστική περίοδο, υπήρχε πάντα τάση προς εξιδανίκευση. Οι μορφές αποδίδονταν ιδανικές, τέλειες, ωραιοποιημένες. Ο ρυθμός, η αρμονία, η συμμετρία, ο συνεχής πειραματισμός πολλών αιώνων μέσα στο πλαίσιο των αρχετύπων, έδωσε τη δυνατότητα στους καλλιτέχνες να αποδώσουν την απόλυτη ομορφιά, την τελειότητα, επηρεασμένοι αναμφίβολα από τους Πυθαγορείους .

Στην αρχαϊκή γλυπτική διαπιστώνεται μια πρώτη προσπάθεια μίμησης της φύσης με μεγάλη έμφαση στην εξιδανίκευση. Τα αγάλματα της περιόδου αυτής, παρουσίαζαν μορφές αριστοκρατικές, συμβόλιζαν την ιδανική ομορφιά της εποχής τους, ταυτισμένες με ένα μεταφυσικό κόσμο, που καθορίζεται από τελειότητα, μακριά από την ανθρώπινη αντίληψη . Στην πρώιμη κλασική φάση 480-450π.Χ., δημιούργησαν οι ΄Έλληνες γλύπτες την πρώτη φυσιοκρατική τεχνοτροπία στην ιστορία της τέχνης, που τα βασικά επιτεύγματά της ήταν μια πρώτη προσπάθεια πλήρους μίμησης της φύσης, ενισχύοντας τις επι μέρους λεπτομέρειες της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος. Η απεικόνιση της κίνησης, ο μεγάλος ρεαλισμός στην απόδοση των λεπτομερειών χάρη στη χαλκοχυτική στα ορειχάλκινα αγάλματα, συντελούν στο να αποδίδονται λεπτομέρειες στη μυολογία, στα μαλλιά, στα μισάνοιχτα χείλη, στις φλέβες όπως και λεπτομέρειες που αποτύπωναν την ηλικία των μορφών. Αποδίδεται το σώμα με ελεύθερες στάσεις, είτε σε ανάπαυση, είτε σε στάσεις που το δείχνουν να στρέφεται στιγμιαία, δίνοντας την κίνηση με μεγάλη ορμή, καθώς και την αποτύπωση των συναισθημάτων και του χαρακτήρα των μορφών στα πρόσωπα. Επιτυγχάνεται ο μετριασμός της μίμησης  με εξιδανίκευση, οι μορφές εκπροσωπούν ένα ιδανικό τύπο, χαρακτηρίζονται από εγκράτεια, απλότητα, με σοβαρή και σκεπτική έκφραση και γι΄αυτό η τεχνοτροπία αυτή ονομάζεται «αυστηρός ρυθμός». Οι συμβολισμοί της εγκράτειας, της σωφροσύνης και της υπευθυνότητας  έπρεπε πλέον να επιδιωχθούν από τους Έλληνες πολίτες μιας δημοκρατικής πόλης κράτους. Όσο για το αυστηρό των μορφών ίσως να οφείλεται στη ρήξη με το αριστοκρατικό παρελθόν.

Τώρα, χάρη στην πολιτική και πνευματική ελευθερία επικρατούσε η πεποίθηση ότι υπήρχε μια ιδανική, αγαθή ευταξία, περιβάλλουσα τον άνθρωπο, αλλά και γιαυτόν καθαυτόν τον άνθρωπο, τη λογική του, τη δύναμη και τις πράξεις του, ιδίως ενεργώντας στο πλαίσιο μιας αλληλέγγυας κοινωνικής ομάδας όπως η πόλη κράτος. Ο σοφιστής Πρωταγόρας σε αποφθέγματά του γράφει «Πάντων χρημάτων μέτρων άνθρωπος». Οι σοφιστές δίδασκαν στους νέους την «πολιτική αρετή», την «πολιτική σοφία και τέχνη» για να μπορούν να διαχειριστούν τις διάφορες υποθέσεις της πόλης, την «ευβουλία» για να εργάζονται για το δημόσιο και ιδιωτικό καλό, όμως η κυριότερη όψη της σοφιστικής είναι η προσφορά της στη δημοκρατία. Η κρίση των σοφιστών ότι η «αρετή είναι διδακτή» αποτέλεσε ευθεία βολή κατά της αριστοκρατίας που αυτή ισχυριζόταν ότι κληρονομείται εξ αίματος. Ο Πρωταγόρας λέγοντας την λέξη «άνθρωπος» κατοχυρώνει τις ατομικές ελευθερίες και τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου εξισώνοντας-θεμελιώνοντας τις αρχές της ισονομίας και της ισηγορίας. Μέσα στο κλίμα της πολιτικής και πνευματικής ελευθερίας άνθησε ο αττικός πολιτισμός του 5ουπ.Χ.αι.,αναδεικνύοντας ικανές προσωπικότητες σε όλους τους τομείς . Η προσφορά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού υπήρξε και είναι πολύ σημαντική στην ανάπτυξη των επιστημών της ιστορίας, λογικής, αστρονομίας, ιατρικής, φιλοσοφίας, μαθηματικών κ.α., στην πολιτική για έννοιες όπως ελευθερία, ισηγορία, πολίτης, κ.α., στις ηθικές αξίες, ανθρωποκεντρική φιλοσοφία, έννοιες όπως του «καλού κ αγαθού», του «ευ ζην», «μέτρον άριστον», «ευ αγωνίζεσθε» κ.ά . Θα πρέπει να μην λησμονηθεί όμως η καθοριστική συμβολή της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, που μέσα από μυστηριακές παραδόσεις και τελετουργίες, οδήγησε στο πλησίασμα του ανθρώπου με τους θεούς.

Συμπεράσματα.

Η σύνδεση της τέχνης με το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της κάθε εποχής αποτέλεσε αδιάσπαστο στοιχείο της εκάστοτε άρχουσας τάξης και ήταν όργανο διευκόλυνσης των πολιτικών αξιών της. Οι κοινωνικοπολιτικές αλλαγές του 7ου και 6ου αι., με την επικράτηση της αριστοκρατίας είχαν ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση της κοινωνίας από φυλετική σε πολιτική. Ο Κούρος της Αναβύσσου εξέφραζε αριστοκρατικά ιδεώδη, κοινωνική θέση, ψυχική αρετή, πρότυπα Ομηρικών ηρώων. Η πρώτη φυσιοκρατική τεχνοτροπία εκφράζεται στο πνεύμα της πολιτικής και πνευματικής ελευθερίας μετά την πτώση της αριστοκρατίας και την άνοδο της δημοκρατίας ιδιαίτερα στην Αθήνα. Το σύνταγμα των «Τυραννοκτόνων» συνδέθηκε με την γέννηση της δημοκρατίας, λατρεύονταν ως ήρωες ή ημίθεοι, τιμήθηκαν ως σύμβολα ελευθέριας, αυτοθυσίας αλλά και ως υπέρμαχοι των δημοκρατικών ελευθεριών. Έγινε σύμβολο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.

Το βασικό χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής τέχνης είναι η μίμηση της φύσης. Στην αρχαϊκή γλυπτική διαπιστώνεται μια πρώτη προσπάθεια μίμησης της φύσης και δίνεται μεγάλη έμφαση στην εξιδανίκευση. Στην πρώιμη κλασσική φάση, δημιούργησαν οι Έλληνες την πρώτη φυσιοκρατική τεχνοτροπία, μια πρώτη προσπάθεια πλήρους μίμησης της φύσης και τον μετριασμό αυτής με εξιδανίκευση.

Ο ανθρωπισμός στην αρχαία Ελλάδα βασίζεται στις δυνάμεις της λογικής που κατέχει ο άνθρωπος. Μέσα στο κλίμα της πολιτικής ελευθέριας άνθησε ο αττικός πολιτισμός του 5ου αιώνα, με προσωπικότητες ικανές σε όλους τους τομείς. Η προσφορά του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού υπήρξε και είναι, πολύ σημαντική στην ανάπτυξη των τεχνών και των επιστημών.-

Η Συγγραφέας

Αικατερίνη Π. Παπαφλωράτου

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κουκουζέλη Α., «τέχνη», στο Γιαννόπουλος Ι., Κατσιαμπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον ελληνικό πολιτισμό, Τόμος Β΄, ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Κοκορού-Αλευρά Γ., Η τέχνη της αρχαίας Ελλάδας, Ινστιτούτο του βιβλίου σύντομη ιστορία, Εκδ. Μ.Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995.

Μαστραπάς Α., «Η Πόλη-Κράτος» στο Θ. Βερέμης, Ι.Γιαννόπουλος, Σ.Ζουμπάκη, Ελ. Ζύμη,  Θ.Ιωάννου, Α.Μαστραπάς Ελληνική ιστορία Τόμος Α΄,ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

Σακελλαρίου Μ.Β.,«Η αθηναϊκή δημοκρατία», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999.

Τουλουμάκος Ι., Η θεωρητική θεμελίωση της δημοκρατίας στην κλασσική Ελλάδα, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1979.

Spivey J.N., Η ελληνική γλυπτική. Αρχαία σημασία, σύγχρονη ανάγνωση, μτφρ. Β.Παπαευθυμίου-Α.Θεοχαράκη, εκδ Οδυσσέας, Αθήνα 2004.

*Απαγορεύεται ρητά η αντιγραφή, αναπαραγωγή, αναδημοσίευση, πώληση, μετάδοση, διανομή, έκδοση, μετάφραση, τροποποίηση με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά οποιουδήποτε κειμένου ή εγγράφου περιέχεται στο παρόν blog.